Dönemin Mançu rejimine karşı zafer elde eden Doğu Türkistanlılar, 12 Kasım 1933 ve 1944’te iki kez bağımsız bir devlet ilan etmişti. İlanından sonra sadece dört ay ayakta kalabilen Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti 1933 ile ilanından sonra beş yıl hüküm süren Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin (1944) kuruluşlarının yıl dönümü olan 12 Kasım; Doğu Türkistan’ın bağımsızlık mücadelesinin hatırlanmasında ve Doğu Türkistanlı Uygur Türkleri ile diğer Türk toplulukları için büyük bir önem taşıyor.

Doğu Türkistan Milli Gününün 89. yıl dönümünde, dünyanın çeşitli yerlerinde Doğu Türkistan bağımsızlığı için mücadele eden Uygur diasporası temsilcileri, Uygur Türkleri ve Türkiye’de yaşayan Türkler, bu tarihi günü Kırım Haber Ajansına özel çektikleri videolarla kutladı. İşte o isimlerden öne çıkan mesajlar:

Dünya Uygur Kurultayı Başkanı Dolkun İsa “Üçüncü defa cumhuriyetimizi ilan etmek için inanç ve ümitle ileriye doğru gidiyoruz” diyerek Doğu Türkistan bağımsızlığı için daha çok mücadele edeceğini vurguladı.

Uygur Hareketi Başkanı Abdulhakim İdris “Doğu Türkistan 1949’da Çin rejimi tarafından tekrar işgal edildi. Doğu Türkistan halkı o günden beri bağımsızlığı için her gün mücadele ediyor” ifadelerini kullanarak Doğu Türkistan halkının bağımsızlığına olan inancını ifade etti.

Dünya Uygur Kurultayı Belin Ofisi Müdürü Gayur Kurban “Dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayan Doğu Türkistanlı kardeşlerim, hepinizin 12 Kasım Doğu Türkistan Milli Günü kutlu olsun” diyerek Uygur diasporasının 12 Kasım Milli Gününü kutladı.

Doğu Türkistan İstiqlal Medya Türkçe Yayın Koordinatörü Muhammed Ali Atayurt “12 Kasım, Doğu Türkistan halkının Çin’in işgalci güçlerine karşı boyun eğmeyeceğini gösterdiği gün” ifadelerini kullanarak soykırımcı Çin rejimine karşı direnen Doğu Türkistan halkının mücadelesine değindi.

Adıyaman Üniversitesi Tarih Bölümü Arş. Gör. Adil Gürses ise “Merhum Devlet Başkanı Alihan Töre ve Komutan Osman Batur’u saygı, özlem ve rahmetle yad ediyorum” sözleriyle Doğu Türkistan bağımsızlığı için canlarını feda eden önderleri hatırlattı.

Ankara Türk Ocakları Genel Merkezi Gençlik Kollarındaki bir grup genç de Doğu Türkistan Milli Gününü kutlayarak “Doğu Türkistan’daki Çin soykırımına karşı Uygur kardeşlerimizin her daim yanlarında olduğunuzu belirtmek isteriz” dediler ve Çin’in Doğu Türkistan’daki Uygur Soykırımına dikkat çektiler.

Norveç’te yaşayan Uygur Türkü Aktivist İhsan Abdülbasit “Bizim tek hedefimiz bağımsız olmamız” mesajını verdi.

Doğu Türkistan’da 1933 ve 1944 yılında kurulan cumhuriyetlerin kuruluş yıl dönümü kaydediliyor. Doğu Türkistan’da Türkler, 12 Kasım 1933 ve 12 Kasım 1944’te iki kez bağımsız bir devlet ilan etmişti. Bu nedenle, iki Cumhuriyet’in yıl dönümü “Doğu Türkistan Milli Günü” olarak kutlanıyor ve Doğu Türkistanlı Uygur ve diğer Türk toplulukları için 12 Kasım tarihi büyük bir önem taşıyor. Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyetlerinin yıldönümünde, Dünya Uygur Kurultayı Prag’da toplandı. Toplantıya katılan Doğu Türkistanlı akademisyen Doç. Dr. Erkin Emet, “Doğu Türkistan Cumhuriyetlerinin Kuruluşunu 12 Kasım’da Çekya’nın Başkenti Prag’da andık. Tekrar kurmanın yol haritası konuşuluyor” mesajını paylaştı.

12 Kasım 1933 ve 12 Kasım 1944 tarihlerinde kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyetlerinin kuruluşunun yıl dönümü olarak biliniyor. Bağımsızlık ateşini yakan Doğu Türkistanlılar 12 Kasım 1933’te Birinci Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti kurmuştu. Hoca Niyaz’ın Cumhurbaşkanı ve Sabit Damollam’ın Başbakan olduğu bu Cumhuriyet, Çinli Müslümanların (Tunganlar) diğer Çinliler ile anlaşması ve Rusların da bu düşman kuvvetlere destek vermesi sonucunda büyük katliamlara maruz kalarak yıkıldı.

Doğu Türkistan’da dört yıllık milli ayaklanma, Çin içerisindeki komünistlerin ve Sovyetlerin Doğu Türkistan’da manevra alanı bulmasına neden oldu. Milliyetçi Çin hükumetinin bölgedeki isyanlardan sonra nüfuzunu Komünist Çinli komutanlara bırakması, Türkistanlılar için işleri daha karmaşık hale getirdi.

Niyaz Hoca sonrası askeri birliklere komutan olan Abdu Niyaz, 1937’de Kaşgar’ı aldı. Çinlilere ve Ruslara karşı savaşabilmek için Tungan komutanlarla işbirliği girişiminde bulundu. Bunun üzerine, bölge geneline yayılan isyanı bastırmak için komünist Çinli vali Sovyetlerden yardım istedi. Sovyetlerin askeri takviyesinden sonra 1938 sonlarında ayaklanmalar bastırıldı.

OSMAN BATUR DİRENİŞİ VE İKİNCİ CUMHURİYET

1940 yılına gelindiğinde Altay, Gulca ve Ürümçi’de isyanlar çıkmış; Altay bölgesinde başarılar elde edilmiştir. Vali isyancıların isteklerini, özellikle Rusların bölgeyi terk etmesini anlaşmayla kabul ettiyse de bir yıl sonra bozdu. Osman İslam (Batur) bunun üzerine, Altay’da görev yapan bütün Rusları kurşunu dizdirdi.

Osman Batur, 1944’e gelindiğinde hala bölgesine hakimdi. Bu sırada Doğu Türkistan, Çin’deki komünist ihtilalcilerin, milliyetçi Çin hükumetine karşı rahat zemin bulduğu bir alan haline geldi. Bundan yararlanan Uygur aydınları ve siyasileri, ayaklanmalara başladı. Nihayetinde Gulca’da Ali Han Töre, 12 Kasım 1944’te İkinci Doğu Türkistan Cumhuriyetini kurarak Cumhurbaşkanı oldu.

QHA